Si aan wa badan uga ogaanno Dastuurka horta waa maxay Datuur? Dastuur (Af Ingiriis : constitution) waa qaanuunka ama heshiiska ugu sarreeya ee xadida haykalada aasaasiga ah ee dawladi leedahay iyo nidaamka xukunka ee xeer u ah shacab ama bulsho nidaam wadaaga ah, nidaamkaasi ha ahaado mid jamhuuri ah am mid boqortooyo ah, waxaa kale oo uu dastuurku xadidaa sawirka xukuumadda sida jamhuuriyad Barlamaani ah ama mid Ra’sulwasaare leh. Dastuurku waashayga qof kasta xaqiisa u damaanad qaadaa.
Maamulku waxa uu ka kooban yahay seddex oo kala ah:- maamulka sharciyeynta oo ah Baarlamaanka iyo maamulka fulinta oo ah madaxa dawladi leedahay, sida golaha Wasiirada ama Madaxwaynaha ama boqorka iyo golaha xeer ilaalinta, sedexdaba waxaa maamula dastuurka.
Haddii si kale loo dhigo ama sharaxaad dheeri ah, Macanaha kalmada dastuur Asal ahaan waxay ka soo jeedaa af faarisiga ee lagaga hadlo wadanka Iiraan. Dastuur waa qaanuunka wadamada ama dawladuhu ay ku maamulaan dadka ku nool.
Lataliyaha Madaxweynaha ee arrimaha Dastuurka Xuseen Sheekh Maxamuud oo ka hadlay dib u eegista Dastuurka KMG ee ay wadaan Xildhibaannada labada Aqal ee Baarlamaanka Federaalka Soomaaliya ayaa sheegay in markii ugu horreysay Baarlamaanka si dimuqraadi ah uga doodayo Dastuurka dalka. Dr. Xuseen Sheekh Maxamuud Agaasimihii hore ee Villa Somalia haddana ah Lataliyaha Madaxweynaha ee arrimaha Dastuurka ayaa qormo uu kuu samayeeye dastuurka waxa uu ku soo koobay afar qodob oo faa’iido ugu jirto Ummadda Soomaaliyeed ansixinta Dastuurka.
1960-kii ayaa u dambeysay in Baarlamaan Soomaaliyeed uu si dimuqraadi ah uga doodo una ansixiyo dastuur rasmi ah oo ay Soomaalida leedahay. Baarlamaanka maanta jira wuxuu nasiib u yeeshey inuu isaga oo Ummadda Soomaaliyeed matalaya ka doodo dastuurka anagoo u rajeynayna inuu waajibkiisa ka guto uuna ansixiyo si loo helo dastuur dhameystiran oo afti dadweyne sugaya.
Maxay Ummadda Soomaaliyeed ka faa’ideysaa Dastuurka oo la ansixiyo?
1.Dastuurka waa hortabinta 1aad ee dawlad-dhiska Soomaaliya, sidaa darteed in dastuurka la dhameystiro waxay aas-aas u tahay dawladnimo dhameystiran wuxuuna sharciyad dhameystiran siinayaa hay’adaha dastuuriga ah ee heerarka dawladda.
2.Dastuurka wuxuu si wanaagsan u caddeynayaa awoodaha iyo xiriirka wadashaqeyna hay’adaha dawladda (heer federaal iyo heer dawlad goboleedba), taasi oo horseedaysa in si hufan ay ummadda ugu adeegaan.
3.Dastuur sharciyad haysta wuxuu horseedayaa gobannimo buuxda oo uu dalkeenu yeesho, wuxuuna kor u qaadayaa maqaamka iyo sharafta uu dalkeenu ku leeyahay caalamka.
4.Dastuur dhameystiran wuxuu horseedayaa in shacabka Soomaaliyeed ay xuquuqdooda dastuuriga ah helaan ayna gutaan waajibaadkooda, taasi oo ay ugu horreyso doorasho toos ah oo ay ku doortaan hoggaankooda siyaasadda.
“Haddaba anigoo ku bogaadinaya Baarlamaanka Soomaaliya shaqada hufan oo ay dhabarka u riteen ayaan u rajeynayaa inay si habsami leh uga doodaan ayna ansixiyaan dastuur aan is khilaafsaneyn oo awoodaha heerarka dawladda kala cadeynaya. Waxaa sidoo kale bogaadin mudan hay’daha ka shaqeeya dib-u-eegista dastuurka oo u soo dhabar adeegay inuu dastuurka halkan soo gaaro”, sidaasina waxaa bartiisa bulshada ku qoray Lataliyaha Madaxweynaha ee arrimaha Dastuurka Xuseen Sheekh Maxamuud.
Dhinaca kale Xarunta Villa Hargeysa ayaa waxaa ka furmay kulan Labada gole ee Baarlamaanka Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya, kaasi oo looga doodaya ansixinta wax ka bedalka iyo dhammeystirka Dastuurka KMG oo muddo dhowr iyo toban sano ah qabyo ahaa. Guddoomiyaha Golaha Shacabka BJFS mudane Aadan Maxamed Nuur Madoobe ayaa ku tilmaamay mid taariikhi ah oo Ummadda Soomaaliyeed wax badan sugayeen, isagoo Xildhibaannada ugu baaqay inay ilaaliyaan waqtiga inta lagu guda jira arintan aadka muhiimka u ah.
” Waxay Umadda Soomaaliyeed naga sugeysay ayaa na horyaalo, arrin masiiri ah ayaa laga hadlayaa, Guddiga dib u eegista Dastuurka waxaa laga rabaa inay Golaha si fiican uga dhaadhiciyaan howsha iyo muhiimadeeda”. Ayuu yiri Guddoomiye Aadan Madoobe oo furay kulanka labada aqal.
Guddoomiyaha guddiga dib u eegista iyo la socodka Dastuurka BJFS Xildhibaan Xuseen Iidow oo labada gole la hadlay ayaa u gudbiyay soo jeedimaha wax ka badalka cutubyada 1-aad, 2-aad,3-aad iyo 4-aad ee Dastuurka KMG iyo warbaahin si faahfaahineyso soo jeedintaas ku xusan cutubyadaas, kaasi oo uu soo diyaariyey guddiga madaxda banaan ee Dastuurka KMG ah. ” 63 sano ayaa laga joogaa markii ugu dambeysay ee Baarlamaan Soomaaaliyeed la hor keeno Dastuurka oo xilligaas ku qornaa Talyaani, halka maanta uu ku qoran yahay afkeena hooyo”. Ayuu yiri Guddoomiyaha guddiga dib u eegista iyo la socodka Dastuurka BJFS Xildhibaan Xuseen Iidow .
Labada gole ayaa loo qeybiyay nuqulka soo jeedimaha wax ka badalka Dastuurka, iyadoo goluhu warbixin ka dhageystay guddiga dib u eegista iyo la socodka Dastuurka ee labada gole, waxaana toos u bilowday dooddiisu Dastuurka KMG. Cutubyada 1-aad 2-aad 3-aad iyo 4-aad ayaa kiisa 1aad dooddiisu ay soco doontaa 14 bishaan Febraayo ilaa 19 bisha.Cutubka 2-aaad ayaa isna dooddiisu soco doontaa 21 Febraayo ilaaa 04 Marso halka cutubka 3-aad dooddiisa loo qorsheeyey 06 Marso ilaa 11 bisha. Cutubka ugu dambeeya ee 4aad ayaa loo asteeyey ka doodistiisa 13 Marso ilaa 23 Bisha waana dhammeystirka Marxaladda 2aad ee Cutubyada 1aad ilaa 4aad ee Dastuurka Jamhuuriyadda.
Kulanka labada gole oo ka duwan marka loo eego kulamadiisa hore marka laga eego ajandaha la xiriira Dastuurka oo shacabka Soomaaliyeed indha ku hayaan ayaa waxaa soo xaadirtay 170 Aqalka hoose ah iyo 28 oo Aqalka sare ah.
Dastuurka KMG oo cod gacan taag ah ku ansixiyeen 621 ergo sanadkii 2012-kii ayaa ilaa intaas ku soo socday KMG waxaana la sheegaa inuu yahay kan ugu waqtiga dheer uu dhaqaale badan ku baxay, waxaana lagu tilmaamay tani inay tahay guul wayn oo lagu soo afjarayo Dastuurka KMG in uu noqdo mid rasmi ah, iyadoo shacabka Soomaaliyeed bogaadiyey dadaallada Madaxweynaha Jamhuuriyadda ee ku aadan Dastuurka.
Guddoomiye ku xigeenka koowaad Aqalka Sare ee Baarlamaanka Jamhuuriyadda Federaalka Sooomaaliya Mudane Cali Shacbaan Ibraahim ayaa shir guddoomiyay kulanka 13-aad ee wadajir ah ee Baarlamaanka 11-aad ee dalka maalintii shalay, waxaana looga dooday wax ka bedalka dastuurka KMG ee dalka.
Kulanka oo ay goobjoog ahaayeen ku-xigeennada labada Aqal ee Baarlamaanka JFS, ayaa ajandihiisu ahaa: Dib-u-eegista Dastuurka KMG marxalada 2-ad. Dhammaystirka ka doodista soo jeedimaha wax ka bedelka Dastuurka CUTUBKA 1-aad: Baaqa Jamhuuriyadda• QODOBKA 1-aad ilaa 9-aad.
Xildhibaannada Labada Aqal ayaa si furan uga dooday ajandihii maanlintaa, qodob qodobna u dul is taagay qodobka koowaad illaa sagaalaad ee Dastuurka KMG ah oo ay doodiisu maalmahaan u furan tahay Xildhibaannada labada, wuxuuna Guddoomiye Cali Shacbaan oo soo xiray kulanka ayaa sheegay in la qoray nuxurka dooda Xildhibaannada iyo aragtidooda, sixid, siiqayn iyo soo jeedinba, lana sii wadi doono doodda Dastuurka maalinta Isniinta ah.
Haddaba Doodda kulankii shalay ayaa waxaa uu ajandihiisu ahaa dhameystirka ka-doodista soo jeedimaha wax-ka-beddelka Dastuurka, cutubka koowaad, qodobada 1-ilaa 9-aad ee Baaqa Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya. Doodda qodobbada 1-aad illaa 9-aad ee cutubka koowaad oo qaadatay muddo afar maalin ah ayay Xildhibaannada Labada Aqal ee Baarlamaanku soo jeediyeen aragtiyo wax ku ool ah, qaabeyn, sixid iyo siiqeyn, si marxaladda xigta guddiyada Dastuurka ee doodda la socda ay ugu soo dhafaan Dastuurka talooyinka iyo soojeedimaha mudanayaasha labada aqal.
Guddoomiyaha Golaha Shacabka Baarlamaanka Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya Mudane Sheekh Aadan Maxamed Nuur (Madoobe) oo shir guddoomiyay kulanka guud ee labada Aqal ee Baarlamaanka 11-aad ee Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya, waxa uuna soo gunnaanaday Doodii looga hadlaayay cutubka 1aad ee Dastuurka, waxaana uu Guddoomiyuhu sheegay in dib loogu celiyay Guddiga Dastuurka labada Aqal ee Baarlamaanka Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya, waxaana uu Guddoomiyaha xusay in maalinta maanta loo ballansan yahay kulan aan caadi aheyn oo Xildhibaannada isugu yeeray Madaxweynaha Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya, isagoo khudbad ku aadan xaaladda dalka uu marayo ka jeedin doona.
Haddaba maxaa la gudboon Xildhibaanada labada Aqal ee Baarlamaanka Soomaaliya?, Guddoonka iyo Xubnaha BFS 11-aad ee labada Aqal waxaa ay haystaan maanta fursad gaar ah oo ay taariikhda baal dahab uga galaan, iyagoo aragti dheer ku fiirinaya danta guud ee mustaqbalka dalka iyo xasiloonidiisa, iskuna dheeli-tiraya heshiisyada Golaha Wadatashiga Qaran iyo doodaha ka soo horjeeda, balse aaney ogolaan isbaaro siyaasadeed oo ay isku dayayaan siyaasiin horey ugu soo fashilmey hoggaaminta dalka, gaar ahaan dhameystirka dib-u-eegista Dastuurka KMG. Marka su’aashu waxay tahay Baarlamaanka maanta nasiib ma u yeelan doona ansixinta Dastuurka?, si taariikhda baal dahab ah uga galaan.
By. C/lahi Ruush.
